عوامل پدیدآورنده آكنه و شیوههای درمان آن
دكتر فريده مهتیپور - متخصص و جراح پوست، مو و زيبایی - عضو هيات علمی دانشگاه
مثبت زندگی: آكنه بیماری بسیار شایعی است كه بیشتر در ناحیه صورت، سینه و پشت بیماران ایجاد میشود. پیك شیوع سنی این بیماری سن نوجوانی است، ولی امكان بروز آن در تمام سنین وجود دارد. آكنه در واقع یك بیماری در غدد چربی است كه در كنار فولیكول مو قرار دارد و در واقع شایعترین بیماری این غدد چربی نیز محسوب میشود. این بیماری در تمام جوامع و نژادها قابل مشاهده است، هر چند میزان شیوع آن میتواند در بین برخی جوامع متفاوت باشد.
در سنین نوجوانی با توجه به تغییراتی كه در وضعیت هورمونی فرد ایجاد میشود، با افزایش ترشح هورمونهای جنسی شاهد یكسری تغییرات در پوست فرد هستیم. بسیاری از این تغییرات حالت فیزیولوژیك و طبیعی پوست در سنین بلوغ محسوب میشود، ولی برخی دیگر میتواند مشكلات بارز پوستی ایجاد كرده و به علت بدشكلی و تخریب پوست از لحاظ روحی نیز بیمار را تحتتاثیر قرار دهد.
بنابراین چنانچه نوجوانان از این تغییرات آگاه بوده و از قبل برای مواجهه با این تجربیات آمادگی كافی داشته باشند و نیز چنانچه محدوده تغییرات فیزیولوژیك و طبیعی پوست را در این دوران بشناسند، به شكل منطقیتر و علمیتری با موضوع برخورد خواهند كرد.
یک نکته مهم
ذكر این موضوع حائز اهمیت است كه برخی از بیماران هر نوع آكنه شدید و تخریبكننده را به حساب تغییرات طبیعی دوره نوجوانی گذاشته و آنقدر در درمان و مراجعه به پزشك تعلل میورزند كه بیماری آثار تخریبی و اسكار(جای زخم) شدید به جا میگذارد و بعد از آن درمان كردن بیماری و نیز درمان كردن آثار و اسكار بیماری هم برای بیمار و هم برای پزشك مشكل شده و حتی به ندرت در برخی از بیماران درمان كامل آثار بیماری غیرممكن میشود.
از طرف دیگر برخی از بیماران نیز با مشاهده چند كومدون ساده سرسیاه و سرسفید یا چند پایول التهابی ساده، مضطرب و سراسیمه میشوند. واقعیت این است كه هر دو طرز برخورد با این بیماری نادرست است و میتواند برای بیمار و پزشك مشكلساز باشد. هرگونه وسواس بیش از حد و عدم تحمل كوچكترین تغییرات فیزیولوژیك پوست مشكلی است كه ما به وفور در بین بیماران خود مشاهده میكنیم.
در واقع هم رفتارهای وسواسی و اصرار در كندن و از بین بردن ضایعات و هم رفتارهای غفلتآمیز و بیتفاوتی یا عدم توجه به موقع برای درمان بیماری بین نوجوانان شایع است و هر دو میتواند علاوه بر عوارض بالینی روی اعتماد متقابل بین پزشك و بیمار نیز تاثیرگذار باشد.
بیشتر بخوانید: لطفا با پوستتان شوخی نکنید
یک راهکار ساده
تجربه نشان میدهد حمایت عاطفی و توجه معقولانه از طرف خانواده در این سنین میتواند به خوبی روی مشكلات جسمی و روحی بیماران موثر بوده و تكمیل این حمایت از طرف پزشك میتواند به راحتی و با كمترین هزینه و قبل از آسیبهای عمده پوستی، بیماری را در نوجوانان كنترل كند. با توجه به اینكه این بیماری به درجات مختلف بین همه نوجوانان دیده میشود، غفلت از بیماری و شدید شدن ضایعات آن میتواند به افسردگی و گوشهگیری یا اقدامهای وسواسی و غیرقابل كنترل جهت دستكاری ضایعات منجر شود.
تمام همكاران محترم حداقل در روز چندین مورد از این بیماران را با آثاری از دستكاری و كندن سطحی یا عمقی در مطبهای خود مشاهده میكنند. در بسیاری از بیمارانی كه به آكنه مبتلا میشوند، بیماری به فرمهای غیرالتهابی یعنی به صورت ضایعات كومدونی سرسیاه یا سرسفید مشاهده میشود. این ضایعات بهرغم ظاهر ساكت و آرامی كه دارند، معمولا پیشزمینه ایجاد ضایعات التهابی و شدیدتر هستند بنابراین وجودشان باید از این لحاظ مهم تلقی شود.
علائم بیماری
علاوه بر این مراحل التهابی بیماری نیز برای بسیاری از بیماران شناخته شده است. جوشهای كوچك قرمز و ملتهب را تمام افراد در مقاطعی از عمر خود در سایزهای مختلف بزرگ و كوچك مشاهده كردهاند. این ضایعات ممكن است چند روز باقی بمانند و در صورت عدم دستكاری، بدون ضایعه قابل توجهی بهبود یابند.
ولی مراحل التهابیتر بیماری كه به شكل تودههای سطحی یا عمقی قابل مشاهده است، شیوع كمتری نسبت به فرمهای قبلیتر دارد. این فرم معمولا نشانه آكنه شدید است. در این حالت ضایعات میتوانند چركی بوده یا به شكل تودههای دردناك نرم یا سفت ظاهر شوند كه بعضا اندازه آنها تا یك سانتیمتر یا حتی بزرگتر هم میرسد.
این ضایعات علاوه بر چركی و دردناك و بدشكل بودن ممكن است به مدت طولانی (بین دو الی شش هفته) روی پوست صورت باقی بماند و معمولا بهبود آنها نیز ممكن است با تغییر رنگ آن ناحیه از پوست یا آثار جوشگاهی ناشی از بهبود دیررس یا فرورفتگی پوست در همان ناحیه همراه باشد.
گاهی در برخی از بیماران، كیستهای عمیقتری هم مشاهده میشود كه اینها هم احتمال چركی و زخمی شدن و آثار جوشگاهی را دارند. تمام فرمهای شدیدتر آكنه كه توضیح داده شد معمولا نیازمند رسیدگی و درمان توسط پزشك است. ضایعات سطحیتر نیز چنانچه مرتبا تكرار شده و عود كنند یا چنانچه سطوح وسیعی از پوست را درگیر كنند، نیاز به درمانهای طبی خواهند داشت. با توجه به سن شایع بیماری و این نكته كه نوجوانان بیشترین اهمیت را به چهره خود میدهند، لازم است در صورت بروز فرمهای شدید بیماری حتما به پزشك مراجعه كنند.
بیشتر بخوانید: راهکار از بین بردن جای جوشهای صورت
درمان
درمانهایی كه برای بیماری تجویز خواهد شد، ممكن است صابونهای آنتیباكتریال، آنتیبیوتیك موضعی، لایهبرداری موضعی، آنتیبوتیكهای خوراكی، داروهای هورمونی و … را شامل شود. در برخی از موارد عجله نكردن و مصرف آرام و مداوم داروها تنها كاری است كه لازم است انجام شود، یعنی لازم است ماهیت بیمار و ماهیت درمان و طولانی بودن دوره بیماری و دوره درمان را قبل از شروع درمان از پزشك خود سوال كرده و مسائل اساسی را در این رابطه از پزشك خود یاد بگیرید.
در هر صورت به علت مزمن بودن ماهیت بیماری شرط اساسی در موفقیت درمان برقراری ارتباط صحیح و اعتماد
متقابل پزشك و بیمار و ترغیب بیمار برای ادامه منظم درمان است. اشتباه شایعی كه در این مورد رخ میدهد، آن
است كه برخی از بیماران بعد از یك ماه از مصرف دارو و در صورت عدم پاسخدهی كامل، دارو را قطع میكنند یا
سراغ درمانهای دیگر میروند. نتیجه نهایی این كار عدم موفقیت درمان و طول كشیدن بیماری است كه ناامیدی
بیمار را به همراه خواهد داشت.
احتمال مقاومت دارویی
از طرف دیگر چنانچه تغییر داروها به ویژه در مورد آنتیبیوتیكها به طور صحیح انجام نگیرد یا دارو به طور منظم
مصرف نشود، احتمال مقاومت دارویی در این بیماری وجود دارد. در این حالت بیمار بهرغم مصرف داروها پاسخ
درمانی مناسبی دریافت نخواهد كرد، به طوری كه انواع خاصی از آكنه وجود دارد كه اصولا در بیمارانی كه به مدت
طولانی آنتیبیوتیك مصرف كرده یا آنتیبیوتیك سرخود و برخلاف اصول علمی مصرف كردهاند، مشاهده میشود.
در این نوع آكنه، میكروبهای مقاوم دیگری باعث تولید جوشهای چركی و التهابی میشوند. نوع دیگری از آكنه هم وجود دارد كه فرد مدتها آكنه ملایم داشته و بعد ناگهان ضایعات تشدید شده و علائم بالینی دیگری از قبیل تب و بدندرد هم اضافه شده و آكنه شدید همراه با تخریب وسیع بافتی ظاهر میشود. نوعی از آكنه نیز وجود دارد كه در افرادی كه داروهای هورمونی، كورتن موضعی یا كورتن خوراكی یا داروهای ضدتشنج مصرف میكنند، مشاهده میشود. بیمارانی كه به هر دلیلی تزریق كورتن داشتهاند ممكن است این حالت را تجربه كنند.
یک توصیه
در نوجوانان و جوانان عزیز كه مصرف كرمها و پمادهای مختلف و پودر و لوازم آرایشی رایجتر است، انواع خاصی از
آكنه را شاهد هستیم. همانطور كه اطلاع دارید بسیاری از كرمها ممكن است حاوی لانولین و روغنهای گیاهی یا
طبی باشند. بهرغم اینكه روی بسیاری از لوازم آرایشی كلمه غیركومدوژن و غیرآلرژن نوشته میشود، ولی اكثر اینها
میتواند كومدونهای بسته و جوشهای التهابی روی پوست ایجاد كند.
این احتمال موقعی بیشتر میشود كه فرد به طور مداوم و طولانیمدت از این موارد استفاده كند یا با محلول
مناسبی صورت را نشسته باشد. در برخی از موارد عدم شستوشوی صورت قبل از خواب باعث باقی ماندن
پسمانده این مواد تا صبح روی صورت میشود و میتواند آكنه ایجاد كند. برخی از بیماران نیز آكنههای التهابی
یا گاهی چركی را در دوران قبل از پریود ماهانه خود تجربه میكنند. لازم به توضیح است این نوع آكنه ناشی از
تغییرات هورمونی در نیمه دوم سیكل ماهانه بوده و مشكل قابل توجهی محسوب نمیشود.
تحمل این جوشهای التهابی برای چند روز و عدم دستكاری آنها میتواند باعث رفع مشكل شود، ولی چنانچه هر
ماه جوشهای چركی به فواصل معینی روی صورت یا بدن ظاهر شود، لازم است با پزشك پوست مشورت كنید.
در برخی از بیماران محل سایش كمربند، روسری، یقه لباس، هدبند و وسایلی از این دست گاهی ممكن است محل
بروز آكنه باشد، یا در نوجوانانی كه آموزش ویولن و آلات موسیقی دارند كه ناحیه گردن و سرشانه یا ناحیه چانه را
تحریك میكند، ممكن است در همان ناحیه شاهد بروز آكنه باشیم كه به آن آكنه مكانیكی گفته میشود.
این نوع آكنه معمولا خفیف و با رفع تحریك موضعی قابل رفع است ولی در مواردی كه شدیدتر باشد لازم است
درمان موضعی یا خوراكی انجام گیرد.
بیشتر بخوانید: آیا پزشکان میتوانند بیشتر از تعرفه از بیمار پول بگیرند؟
آکنه در میانسالی
لازم به توضیح است به رغم اینكه آكنه در دوران نوجوانی شایعتر است ولی مختص این دوران نیست و انواعی از
آن را با نشانههای بالینی متفاوت میتوانیم در سنین بالاتر هم مشاهده كنیم، به عنوان مثال یك نوع شایع آكنه
را در صورت زنان و مردان 60- 40 ساله در ناحیه بینی و قسمت میانی صورت مشاهده میكنیم كه معمولا خیلی
عودكننده و گاهی مقاوم به درمان است.
این بیماری اكثرا همراه با یك التهاب و قرمزی زمینهای و گشادی عروق سطحی پوست است كه این قرمزی و
برافروختگی میتواند با سرما، گرما و نوشیدنی داغ و … تشدید هم شود. به ویژه این حالت را به طور شایعتر
میتوان در خانمهای نزدیك سنین یائسگی مشاهده كرد كه البته از لحاظ بالینی و درمانی بسیار شبیه آكنه معمولی است.
علل ایجاد بیماری
بهرغم تنوع زیادی كه در اشكال بالینی آكنههای مختلف ذكر كردیم چند تئوری در مورد علت ایجاد بیماری مطرح
شده كه از مجال این مقاله خارج است ولی به طرز خلاصه میزان ترشح چربی از غدد چربی كنار فولیكولها از
مهمترین عوامل دخیل در بیماری است. با توجه به اینكه میزان این ترشح چربی تحت كنترل هورمونهاست و به
ویژه بالا رفتن هورمونهای مردانه در آن نقش كلیدی بازی میكند، بنابراین دوران نوجوانی برای این بیماری
مناسبترین و شایعترین دوران محسوب میشد.
در این حالت به دلیل زمینه مناسب چندین میكروب در داخل این غدد رشد میكند كه مهمترین آنها یك میكروب
بیهوازی به نام «پروپیونی آكنه» است و به دنبال آن شروع واكنشهای التهابی را در این ناحیهها شاهد خواهیم بود.
همان طور كه ذكر شد درمان این بیماری باید به نحوی باشد كه تمام عوامل فوقالذكر را دربر گیرد. بنابراین اینكه
شما شاهد تنوع دارویی موضعی و سیستمیك در این بیماری هستید از همین جا سرچشمه میگیرد. از طرف دیگر
با توجه به اینكه بسیاری از انواع آكنهها به ویژه در برابر آنتیبیوتیكهای رایج تا حدود 70- 60 درصد مقاومت
نشان میدهد لزوم كنترل مكرر توسط پزشك و در صورت لزوم اتخاذ تصمیمات درمانی جدیدتر ضروری است و به
همین خاطر گاهی پزشك علاوه بر درمانهای دارویی بالاجبار از روش غیردارویی نیز بهره میگیرد.
این روشها باید برای هر بیمار به طور جداگانه بررسی و پیشنهاد شود، به عنوان مثال تخلیه كومدونها با وسایل
مخصوص تخلیه كومدون كه از روشهای ابتدایی و اولیه محسوب میشود در بیماری كه دارای كومدونهای
لتهابی است نباید انجام گیرد.
پاکسازی پوست
علاوه بر این ممكن است تزریق مواد دارویی در داخل كیستهای التهابی به بیمار توصیه شود در حالی كه انجام
همان كار در بیماری كه دارای كیست عفونی و چركی است، ممنوع باشد، بنابراین تمام این كارها طبق صلاحدید و
پیشنهاد پزشك بوده و انجام آن در مراكز غیرتخصصی و توسط افراد غیرمتخصص ممنوع است و حاصلی جز
تخریب بیشتر پوست شما نخواهد داشت. پاكسازی پوست صورت و پیلینگ نیز از روشهایی است كه هم برای
روشن كردن جای لك ضایعات و هم برای صاف كردن پوست سطحی و نیز برای درمان آكنههای مقاوم توصیه
میشود ولی انجام آن در مراكز غیرتخصصی ممنوع بوده و هر نوع پاكسازی از این دست ممكن است عوارض
جبرانناپذیری داشته باشد، زیرا انتخاب نوع پاكسازی و لایهبرداری، انتخاب بهترین ماده مناسب برای هر نوع
پوست و هر نوع بیماری خاص تنها در تخصص پزشك متخصص پوست است.
اینكه انجام برخی از انواع پاكسازیها اخیرا در آرایشگاهها و سالنهای زیبایی رایج شده از لحاظ طبی كاری نادرست
است و علاوه بر تحمیل هزینه اضافی به تحمیل عوارض ناخواسته نیز منجر خواهد شد. یكی دیگر از روشهایی كه
ممكن است در درمان آكنه به طور جانبی استفاده شود انجام میكرودرمابریشن است كه چنانچه به فواصل منظم و
همراه با مصرف داروهای مناسب صورت گیرد میتواند هم برای درمان و هم برای پاكسازی جای ضایعات قبلی و
آثار باقیمانده از آكنه موثر واقع شود.
لیزر درمانی
توصیه میشود پیلینگ و میكرودرمابریشن را به فواصل دو تا چهار هفته تكرار كنید كه تعداد دفعات نهایی آن
توسط پزشك شما تعیین خواهد شد. در برخی از بیماران ممكن است از روشهای فریز كردن، كوتر كردن و حتی
نوردرمانی (در برخی بیماران خاص) كمك بگیریم. روش لیزردرمانی نیز كه انواع مختلف آن امروزه در دسترس
پزشكان قرار دارد بسته به مرحله بیماری و رنگ پوست بیمار میتواند استفاده شود. نوع لیزر مورد استفاده نیز
توسط پزشك مشخص خواهد شد.
لازم به ذكر است هیچ یك از روشهای فوق روش ابتدایی و درمان اولیه برای آكنه محسوب نمیشوند بلكه به عنوان درمان جانبی و برای تكمیل درمان و جهت از بین بردن لكها و اسكارهای آكنه مورد استفاده قرار میگیرند.
بیشتر بخوانید: جوشها از چه خبر میدهند؟
روشهای غیر دارویی
در ضمن برای درمان آكنههای مقاوم به درمانهای طبی نیز میتوان از یك یا چند روش غیردارویی بهره گرفت.
مشكل مهمی كه ما در درمان این بیماریها داریم در بیمارانی است كه در اثر آكنه شدید یا تاخیر در درمان دچار
اسكارهای شدید همراه با فرورفتگیهای سطحی و عمقی در پوست صورت شدهاند.
روشهای مختلفی برای درمان این بیماران وجود دارد، ولی آنچه به طور رایجتر در این زمینه استفاده میشود بالا
آوردن نواحی فرورفته پوست بوده و پس از آن فرصت كافی به پوست داده میشود تا بافت همسطح شود.
بعد از بهبود ضایعه انجام میکرودرمابریشن با لیزرهای تكمیلی به پزشك و بیمار امكان میدهد تا حد امكان آثار
به جامانده اسكارها را درمان كنند. لزوم انجام هر یك از این كارها و تقدم و تاخر آنها توسط پزشك تعیین خواهد
شد.
جمعبندی
در پایان لازم به ذكر است با توجه به اینكه انجام جراحی یا لیزرهای گفتهشده دارای مراحل متعدد است و به ویژه
انجام لیزرهایی از قبیل لیزر فراكسل باید در چندین جلسه متمادی صورت گیرد. علاوه بر این تمام این كارها زمانبر
و هزینهبر است، به همین خاطر بیمار قبل از شروع كار باید درباره تعداد جلسات، نحوه انجام كار، عوارض احتمالی و
نیز هزینه كلی كار انجامشده اطلاعات كافی از پزشك خود دریافت كند.